Giáo dục Phần Lan phần 20: TIẾNG PHẦN – ĐẶC SẢN SIÊU ĐỈNH GỢI MUÔN VÀN XÚC CẢM

BÀI 20: TIẾNG PHẦN – ĐẶC SẢN SIÊU ĐỈNH GỢI MUÔN VÀN XÚC CẢM
(Chuỗi 100 BÀI GIỚI THIỆU VỀ GIÁO DỤC PHẦN LAN)

Tiếng Phần, tiếng Phần – Suomen kieli – là từ mà nhắc tới thôi cũng đủ gợi 8.472 cảm xúc cho những ai từng trải qua ân oán với nó.
Tiếng Phần hiện là một trong hai ngôn ngữ chính thức của Cộng hòa Phần Lan (ngôn ngữ còn lại là tiếng Thụy Điển), là tiếng mẹ đẻ của 88,7% dân số Phần Lan và khoảng 1,3 triệu người sống ngoài biên giới nước này.
100 người nhắc đến tiếng Phần, thì có 102 người than khó, kể cả những ai chưa từng học chữ nào. Không hiếm người ở nước khác còn đồn: học tiếng Phần 20 năm cũng không rành được đâu. Thật hiếm có ngôn ngữ nào mà vang danh khó nhằn lừng lẫy địa cầu như vậy.
Do đâu mà nhà nhà người người mặc định tiếng Phần khó?
Thứ nhất là do sự xa lạ của nó. Tuyệt đại đa số các ngôn ngữ châu Âu thuộc họ Ấn – Âu (Indo-European, mời xem hình 1) còn tiếng Phần lại thuộc họ Finno – Ugric cực kì thiểu số. Thành viên của họ Finno – Ugric ngày nay, ngoài tiếng Phần, còn có tiếng Estonia, Hungary, Sami và một số ngôn ngữ ít người nói ở vùng Siberia của Nga. Tổng cộng lại cũng chỉ khoảng 20 triệu người nói, hoàn toàn không thể đọ lại với anh láng giềng Ấn – Âu đông đúc hùng mạnh, gồm toàn những thứ tiếng được yêu thích: Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha, Ý…
Thứ hai, quan trọng hơn, là về loại hình ngôn ngữ. Tiếng Phần là một đại diện rất điển hình của ngôn ngữ chắp dính (agglutinative language), cùng loại hình với tiếng Nhật, Hàn, Thổ Nhĩ Kì, Mông Cổ, Bantu, Eskimo…
Đặc điểm của ngôn ngữ chắp dính là sử dụng rộng rãi các phụ tố để cấu tạo từ và biểu thị những mối quan hệ khác nhau. Tiếng Phần không có giới từ, nên diễn tả vị trí bằng cách thêm tiếp vĩ ngữ (suffix) vào cuối danh từ.
Ví dụ: talo là nhà
– talossa: ở TRONG nhà
– taloon: đi VỀ PHÍA nhà
– talosta: TỪ trong nhà đi ra.
Tiếp vĩ ngữ không chỉ thêm vào danh từ chung, mà chẳng tha danh từ riêng nữa. Ví dụ ứng với 3 giới từ trên cho Helsinki là Helsingissä, Helsingille, Helsingistä. Cả tên người cũng thêm phụ tố tuốt. Tôi đã nhiều lần chưng hửng khi nghe tên mình mà thấy chẳng hề quen, vì nó đã được ghép đủ thứ phụ tố. Nếu bạn tên Bình, ai đưa món gì cho bạn thì sẽ nói “Binhille”, bạn cho ai cái gì thì là “Binhilta”…
Đó chỉ mới là sở cách (locative, chỉ địa điểm) thôi. Tiếng Phần có đến 15 cách, _lta, _lla, _ssa đã là gì đâu. Không lộn tùng phèo, điên đầu nhức cổ cũng uổng.
Để gỡ gạc lại phần nào Ngữ pháp phức tạp, tiếng Phần không có thì tương lai. Người Phần vẫn hay đùa là nước họ chẳng có chút tương lai nào hết 

An ủi lớn nhất là tiếng Phần phát âm khá dễ. Đọc sao viết vậy, nên chỉ cần học qua một chút là có thể đọc sang sảng khá chuẩn cả trang sách như đúng rồi, dù hiểu… chết liền.
Nhưng coi vậy chứ phát âm tiếng Phần nguy hiểm lắm nhe. Nguyên âm đơn hay đôi, dài hay ngắn, lầm phát chết người ngay, như hình cuối.
Tiếng Phần, tiếng Phần – tên người là cả một bài thơ đẹp tuyệt, muôn nỗi niềm khó tả thành lời. Tuy vậy, chớ vội nói xấu tiếng Phần. Có người yêu tiếng Phần đắm đuối, cuồng si đến mức tự học tiếng Phần, đọc nguyên bản sử thi Kalevala. Đó là nhà văn Anh John Ronald Reuel Tolkien, tác giả “The Lord of the Rings”. Tolkien đã dựa trên tiếng Phần để sáng tạo ngôn ngữ Haltia tưởng tượng trong tác phẩm nổi tiếng của mình.